Zasady postępowania

Naczelną zasadą ustawy, którą odnajdujemy w samej preambule, jest dążenie do przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich i stwarzanie warunków powrotu do normalnego życia nieletnim, którzy popadli w konflikt z prawem bądź z zasadami współżycia społecznego, oraz dążenie do umacniania funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za wychowanie nieletnich na świadomych swych obowiązków członków społeczeństwa.

Art. 3 Ustawy statuuje dobro dziecka, jako najważniejszą wartość, która powinna przyświecać działaniom organów państwa.

Zastosowanie Ustawy

Ustawa znajduje zastosowanie w przypadku:

1. Demoralizacji nieletniego
2. Popełnienia przez nieletniego czynu karalnego
3. Wykonywania orzeczonych środków wychowawczych lub poprawczych

Definicja ustawowa osoby nieletniej

W zależności od rodzaju postępowania, nieletnim, w rozumieniu Ustawy, jest osoba, która:

1. Nie ukończyła 18. roku życia (w przypadku demoralizacji)
2. Dopuściła się czynu karalnego po ukończeniu 13. roku życia, ale przed ukończeniem 17. roku życia
3. Ma orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze, o ile nie ukończyła 21. roku życia

Czyny karane na podstawie ustawy o nieletnich a czyny karane na podstawie Kodeksu karnego

Ważne, aby ustalić, jakie cechy wyróżniają czyn karalny (dot. nieletnich) od czynu zabronionego (dot. odpowiedzialności "zwykłej"), czyli kiedy sprawca będzie odpowiadał na ogólnych zasadach Kodeksu karnego, a kiedy na zasadach Ustawy?

Podstawową granicą wiekową odpowiedzialności karnej jest 17. rok życia. Na zasadach określonych w Kodeksie karnym odpowiadać będą wszystkie osoby, które czyn zabroniony popełniły po ukończeniu 17. roku życia.

Art. 10 § 2 wprowadza wyjątki od tej zasady, przewidując odpowiedzialność karną nieletnich. I tak nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3 lub 4, art. 223 § 2, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art. 280 Kodeksu karnego, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

Czynami zabronionymi, za które można ponieść odpowiedzialność karną na zasadach zwykłych są zatem:

• zamach na życie Prezydenta;
• zabójstwo;
• spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu;
• sprowadzenie powszechnego niebezpieczeństwa;
• porwanie statku wodnego lub powietrznego;
• sprowadzenie katastrofy w ruchu lądowym, powietrznym lub wodnym;
• zgwałcenie wspólnie z inną osobą, wobec małoletniego, wobec krewnego lub ze szczególnym okrucieństwem;
• czynna napaść na funkcjonariusza publicznego ze skutkiem ciężkiego uszczerbku na zdrowiu;
• wzięcie zakładnika;
• rozbój.

Lektura art. 10 § 2 kk nasuwa dwa istotne spostrzeżenia:

1. powyższe czyny zabronione stanowią katalog zamknięty. Oznacza to, że w przypadku popełnienia przez osobę, która nie ukończyła lat 17, jakiegokolwiek innego czynu zabronionego, określonego w Kodeksie karnym, będzie ona odpowiadać jedynie na zasadach Ustawy
2. popełnienie jednego z czynów zabronionych wymienionych w artykule nie będzie automatycznie oznaczać ponoszenia zwykłej odpowiedzialności karnej. Każdy przypadek powinien zostać indywidualnie rozpatrzony przez organ postępowania przygotowawczego lub sądowego, który weźmie pod uwagę okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego motywację i wszystkie inne przesłanki określone wyżej.

Sankcje

Oczywistą różnicą między odpowiedzialnością karną a odpowiedzialnością przewidzianą w Ustawie jest kwestia sankcji przewidzianych za czyn zabroniony (czyn karalny w przypadku nieletniego), którymi rządzi diametralnie inna filozofia.

Podstawowym celem Ustawy jest wychowanie nieletniego i przeciwdziałanie demoralizacji, karanie w sensie represyjnym uznawane być powinno za ostateczność. W Ustawie przewidziano wiele różnorodnych jednostek izolacyjnych (zakłady poprawcze, młodzieżowe ośrodki wychowawcze czy ośrodki kuratorskie), których funkcjonowanie jest nastawione przede wszystkim na wychowanie, resocjalizację, naukę czy przygotowanie do zawodu.

Zgodnie z treścią art. 6 Ustawy: "wobec nieletnich sąd rodzinny może:

1. udzielić upomnienia;
2. zobowiązać do określonego postępowania, a zwłaszcza do naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub społeczności lokalnej, do przeproszenia pokrzywdzonego, do podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w odpowiednich zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, do powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia;
3. ustanowić nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna;
4. ustanowić nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania - udzielających poręczenia za nieletniego;
5. zastosować nadzór kuratora;
6. skierować do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją;
7. orzec zakaz prowadzenia pojazdów;
8. orzec przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego;
9. orzec umieszczenie w młodzieżowym ośrodku wychowawczym albo w rodzinie zastępczej zawodowej, która ukończyła szkolenie przygotowujące do sprawowania opieki nad nieletnim;
10. orzec umieszczenie w zakładzie poprawczym;
11. zastosować inne środki zastrzeżone w niniejszej ustawie do właściwości sądu rodzinnego, jak również zastosować środki przewidziane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, z wyłączeniem umieszczenia w rodzinie zastępczej spokrewnionej, rodzinie zastępczej niezawodowej, rodzinnym domu dziecka, placówce wsparcia dziennego, placówce opiekuńczo-wychowawczej i regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej."

Wobec rodziców lub opiekuna sąd rodzinny może:

1. zobowiązać rodziców lub opiekuna do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, a także do ścisłej współpracy ze szkołą, do której nieletni uczęszcza, poradnią psychologiczno-pedagogiczną lub inną poradnią specjalistyczną, zakładem pracy, w którym jest zatrudniony, oraz lekarzem lub zakładem leczniczym;
2. zobowiązać rodziców lub opiekuna do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego;

Ponadto sąd rodzinny może zwrócić się do właściwych instytucji państwowych lub społecznych oraz jednostek samorządowych o udzielenie niezbędnej pomocy w poprawie warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego.

W wypadku gdy rodzice lub opiekun nieletniego uchylają się od wykonania obowiązków nałożonych na nich przez sąd rodzinny, sąd ten może wymierzyć im karę pieniężną w wysokości od 50 do 1.500 złotych. (uchylenie tej kary następuje, jeżeli osoba ukarana w ciągu 14 dni usprawiedliwi swoje zachowanie lub przystąpi do wykonywania nałożonych obowiązków.)