PODSTAWOWE INFORMACJE

W postępowaniu w sprawach nieletnich, stronami postępowania są: nieletni, rodzice nieletniego (opiekun czy osoby, pod których faktyczną, stałą pieczą nieletni się znajduje) oraz prokurator.

O wszczęciu postępowania wydaje się postanowienie, które doręcza się stronom postępowania wraz z pouczeniem o prawach i obowiązkach.

W postępowaniu zbiera się dane o nieletnim, jego warunkach wychowawczych, zdrowotnych i bytowych oraz przeprowadza się inne dowody.

Sąd rodzinny w szczególności:

1. wysłuchuje nieletniego, jego rodziców albo opiekuna;
2. zarządza w razie potrzeby przeprowadzenie przeszukania i oględzin oraz dokonuje innych czynności procesowych w celu wszechstronnego wyjaśnienia sprawy.

Strony, obrońcy i pełnomocnicy mogą zgłaszać wnioski dowodowe. Pokrzywdzony może składać wnioski dowodowe do czasu rozpoczęcia rozprawy lub posiedzenia.

1. Właściwość sądu

• właściwość miejscowa
  W przeciwieństwie do reguł rządzących postępowanie karne czy postępowanie cywilne, w przypadku postępowania w sprawach nieletnich, sądem właściwym jest sąd miejsca zamieszkania nieletniego.
• właściwość funkcjonalna
  Wydziałem sądu rejonowego rozpoznającego sprawę jest wydział rodzinny i nieletnich, w obrębie którego rozstrzygają sędziowie rodzinni.

Od ostatniej nowelizacji Ustawy, wydziałem odwoławczym właściwym do rozpoznawania odwołań od orzeczeń sądu rodzinnego jest wydział cywilny sądu okręgowego, a nie karny, jak to miało miejsce przed zmianą Ustawy.

2. Postępowanie wyjaśniające

Postępowanie wyjaśniające ma na celu weryfikację, czy doszło do popełnienia czynu karalnego, czy istnieją okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego, a tym samym, czy zachodzą przesłanki zastosowania środka wychowawczego, poprawczego czy represyjnego.

Co do zasady postępowanie wyjaśniające prowadzone jest przez sędziego rodzinnego we współpracy z Policją. Pierwszą czynnością, która w toku tego etapu postępowania powinna być dokonana jest wysłuchanie nieletniego. Zasadniczo powinno się ono odbyć niezwłocznie po wszczęciu postępowania.

Policja zbiera i utrwala dowody przejawów demoralizacji oraz czynów karalnych w wypadkach niecierpiących zwłoki, a w razie potrzeby dokonuje zatrzymania nieletniego.

Sąd rodzinny może zlecić Policji dokonanie określonych czynności, a w wyjątkowych wypadkach może zlecić dokonanie czynności w określonym zakresie. Po ich dokonaniu sprawę przekazuje się niezwłocznie sądowi rodzinnemu.

Jeżeli z okoliczności sprawy wynika, że sprawcą czynu karalnego jest nieletni, lecz czynności Policji nie doprowadziły do ustalenia jego tożsamości, Policja niezwłocznie przekazuje sprawę sądowi rodzinnemu, który odmawia wszczęcia postępowania i może zlecić Policji dokonanie określonych czynności lub dokonanie czynności w określonym zakresie w wyznaczonym terminie, nie dłuższym niż 2 miesiące.

Sąd rodzinny może przekazać sprawę nieletniego, za jego zgodą, szkole, do której nieletni uczęszcza, albo organizacji młodzieżowej, sportowej, kulturalno-oświatowej lub innej organizacji społecznej, do której nieletni należy, jeżeli uzna, że środki oddziaływania wychowawczego, jakimi dana szkoła lub organizacja dysponuje, są wystarczające. Sąd rodzinny wskazuje, w miarę potrzeby, kierunki oddziaływania wychowawczego.

Podmiot, któremu przekazano sprawę nieletniego, informuje sąd rodzinny o podjętych działaniach wychowawczych i osiągniętych efektach, nie rzadziej niż co 6 miesięcy, niezwłocznie zaś o ich nieskuteczności.

Jeżeli w toku postępowania ujawnione zostaną okoliczności uzasadniające pociągnięcie nieletniego do odpowiedzialności na zasadach określonych w art. 10 § 2 Kodeksu karnego, sąd rodzinny orzeka o przekazaniu sprawy prokuratorowi. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie.

W razie ujawnienia nowych okoliczności wskazujących, iż nie zachodzi potrzeba pociągnięcia nieletniego do odpowiedzialności karnej, prokurator nie sporządza aktu oskarżenia i przekazuje sprawę sądowi rodzinnemu.

Wysłuchanie nieletniego:

Wysłuchanie powinno odbyć się przy obecności rodziców lub opiekunów nieletniego. W przypadku niemożności stawienia się przez nich na wysłuchanie, czynność tę przeprowadza się z udziałem innej osoby pełnoletniej (wychowawcy, pedagoga szkolnego, osoby bliskiej pełnoletniej). Przed wysłuchaniem należy pisemnie (na formularzu) pouczyć nieletniego o przysługujących mu prawach (prawo do odmowy składania wyjaśnień, odmowy udzielenia odpowiedzi na poszczególne pytania, prawo do obrony w tym prawo do ustanowienia obrońcy, prawo dostępu do akt sprawy).

Reguły przeprowadzania wysłuchanie zostały określone art. 19 Ustawy, zgodnie z brzmieniem którego przy wysłuchaniu nieletniego należy dążyć do zapewnienia mu pełnej swobody wypowiadania się. Wysłuchanie nieletniego powinno odbywać się w warunkach zbliżonych do naturalnych, w miarę potrzeby w miejscu zamieszkania nieletniego.

Dodatkowo unikać należy wielokrotnego wysłuchiwania nieletniego co do tych samych okoliczności lub okoliczności ustalonych już innymi dowodami i niebudzących wątpliwości.

Zawiadomienie o wszczęciu postępowania

O wszczęciu postępowania obligatoryjnie zawiadamia się rodziców (opiekuna).

Ponadto o wszczęciu i ukończeniu postępowania w sprawie nieletniego można zawiadomić szkołę, do której nieletni uczęszcza, odpowiednią instytucję państwową, społeczną lub jednostkę samorządową, w szczególności powiatowe centrum pomocy rodzinie właściwe ze względu na miejsce zamieszkania nieletniego.

Ustawa reguluje specyficzne czynności, których przeprowadzenie bardzo często okazuje się niezbędne, celem zebrania pełnego materiału dowodowego w sprawie, przede wszystkim ustalenia jak najszerszej informacji o nieletnim - warunkach rodzinnych, stanie zdrowia, stanie psychicznym itp. Czynności te to przede wszystkim wywiad środowiskowy, opinia rodzinnego ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego czy opinia biegłych psychiatrów.

Wywiad środowiskowy

W celu ustalenia danych dotyczących nieletniego i jego środowiska, a w szczególności dotyczących zachowania się i warunków wychowawczych nieletniego, sytuacji bytowej rodziny, przebiegu nauki nieletniego i sposobu spędzania czasu wolnego, jego kontaktów środowiskowych, stosunku do niego rodziców albo opiekuna, podejmowanych oddziaływań wychowawczych, stanu zdrowia i znanych w środowisku uzależnień nieletniego, sąd rodzinny zleca kuratorowi sądowemu przeprowadzenie wywiadu środowiskowego.

Wywiad środowiskowy może być przeprowadzony, w wyjątkowych sytuacjach, również przez inne podmioty, wymienione w Ustawie (przedstawicieli organizacji społecznych, jednostki Policji, pracowników rodzinnych ośrodków diagnostyczno-konsultacyjnych).

Opinia rodzinnego ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego

W razie potrzeby uzyskania kompleksowej diagnozy osobowości nieletniego, wymagającej wiedzy pedagogicznej, psychologicznej lub medycznej, oraz określenia właściwych kierunków oddziaływania na nieletniego, sąd rodzinny zwraca się o wydanie opinii do rodzinnego ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego. Sąd może zwrócić się o wydanie opinii także do innej specjalistycznej placówki lub biegłego albo biegłych spoza rodzinnego ośrodka diagnostyczno-konsultacyjnego.

Sąd ma obowiązek zwrócenia się o wydanie opinii przed wydaniem orzeczenia o umieszczeniu nieletniego w młodzieżowym ośrodku wychowawczym, podmiocie leczniczym niebędącym przedsiębiorcą, domu pomocy społecznej albo zakładzie poprawczym.

Jeżeli sąd dysponuje opinią o nieletnim, sporządzoną w innej sprawie w okresie 6 miesięcy poprzedzających wszczęcie postępowania wyjaśniającego, może wykorzystać ją w prowadzonym postępowaniu. W takim wypadku sąd nie zwraca się o wydanie opinii.

Badanie zdrowia psychicznego nieletniego

W razie potrzeby uzyskania opinii o stanie zdrowia psychicznego nieletniego sąd rodzinny zarządza jego badanie przez co najmniej 2 biegłych lekarzy psychiatrów. Na wniosek biegłych lekarzy psychiatrów do udziału w wydaniu opinii sąd powołuje biegłych innych specjalności.

W razie zgłoszenia przez biegłych takiej konieczności, badanie stanu zdrowia psychicznego nieletniego może być połączone z obserwacją w podmiocie leczniczym niebędącym przedsiębiorcą tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że nieletni wykazuje wysoki stopień demoralizacji lub popełnił czyn karalny.

O potrzebie obserwacji w podmiocie leczniczym niebędącym przedsiębiorcą orzeka sąd rodzinny po wysłuchaniu nieletniego, określając miejsce i czas trwania obserwacji. Do udziału w wysłuchaniu należy dopuścić pozostałe strony i obrońcę nieletniego, jeżeli się stawią.

Obserwacja w podmiocie leczniczym niebędącym przedsiębiorcą nie powinna trwać dłużej niż 4 tygodnie; na wniosek podmiotu leczniczego sąd rodzinny może przedłużyć ten termin na czas określony, niezbędny do zakończenia obserwacji. Łączny czas trwania obserwacji w danej sprawie nie może przekroczyć 6 tygodni. O zakończeniu obserwacji należy niezwłocznie zawiadomić sąd rodzinny.

Prawa nieletniego w trakcie postępowania

PRAWO DO OBROŃCY

Obrońca z urzędu obligatoryjnie wyznaczany jest przez sąd w następujących sytuacjach:

• interesy nieletniego i jego rodziców albo opiekuna pozostają w sprzeczności
• nieletnie jest głuchy, niemy lub niewidomy
• zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego stan zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny
• nieletniego umieszczono w schronisku dla nieletnich
• zachodzą podstawy do orzeczenia wobec nieletniego kary na podstawie art. 10 § 2 Kodeksu karnego, a postępowanie wszczęto przed ukończeniem przez nieletniego lat 18.

Ponadto, nieletni zawsze może złożyć wniosek o ustanowienie obrońcy z urzędu.

Wniosek taki powinien zawierać uzasadnienie, dlaczego udział obrońcy jest w sprawie potrzebny oraz przytaczać okoliczności faktyczne dla potwierdzenia tego, że nieletni lub jego rodzice nie są w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia obrońcy z wyboru bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny.

Na odmowę ustanowienia obrońcy przysługuje zażalenie.

Obrońca nieletniego może przedsiębrać czynności procesowe jedynie na korzyść nieletniego, uwzględniając jego słuszny interes.

DOSTĘP DO AKT

Strony oraz obrońcy i pełnomocnicy mogą przeglądać akta sprawy i robić z nich odpisy, przy czym sąd rodzinny może odmówić nieletniemu przeglądania akt i sporządzania z nich odpisów, jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze.

Prawo do przeglądania akt i robienia z nich odpisów, z wyłączeniem wywiadów środowiskowych i opinii o nieletnim, przysługuje, za zgodą sądu rodzinnego, także pokrzywdzonemu.